Bu ünitede öğrencilerin; besin çeşitleri, sağlıklı ve dengeli beslenme, sigara ve alkol kullanımının zararları, sindirimde görevli yapı ve organlar, dişler ve diş sağlığının önemi, boşaltımda görevli yapı ve organlar, böbrekler ve sağlığı gibi konuları kavramalarına yönelik bir bilinç oluşturulması amaçlanmaktadır.
5.1.1. Besinler ve Özellikleri Önerilen Süre: 12 ders saati
Konu/Kavramlar: Besin içerikleri, dengeli beslenme, sigara ve alkolün zararları
5.1.1.1. Besin içeriklerinin, canlıların yaşamsal faaliyetleri için gerekli olduğunu fark eder.
Protein, karbonhidrat, yağ ve minerallerin ayrıntılı yapısına girilmez yalnızca önemleri vurgulanır.
5.1.1.2. Vitamin çeşitlerinin en fazla hangi besinlerde bulunduğunu araştırır ve sunar.
A, B, C, D, E ve K vitaminleri üzerinde durulur.
5.1.1.3. Su ve minerallerin bütün besinlerde bulunduğu çıkarımını yapar.
5.1.1.4. Dengeli beslenmenin insan sağlığına etkilerini araştırır ve sunar.
5.1.1.5. Sağlıklı bir yaşam için besinlerin tazeliğinin ve doğallığının önemini, araştırma verilerine dayalı olarak tartışır.
Dondurulmuş besinler, paketlenmiş besinler, son kullanma tarihi gibi kavramlar üzerinde durulur. Ayrıca besinlerin temizliği konusuna öğrencilerin dikkati çekilir.
5.1.1.6. Sigara ve alkol kullanımının vücuda verdiği zararları araştırma verilerine dayalı olarak tartışır.
Canlıların büyüyüp gelişmeleri ve yaşamlarını sürdürebilmeleri için yedikleri ve içtikleri herşeye besin denir. Sağlıklı ve güzel bir yaşam için vücuda alınması gereken besin maddelerinin tüketilmesine beslenme denir.Besinler 2 ye ayrılır:
Bitkisel kaynaklı besinler:Tamamen bitkilerden üretilmiş besinlerdir.Ör:erik,ceviz,kayısı,elma…
Hayvansal kaynaklı besinler:Tamamen hayvanlardan elde edilen besinlerdir.Ör:et,süt,yumurta…
Ayrıca;
– Madensel besinler ====> Su, tuz olarak da sınıflandırmaya ek yapabiliriz.
Besinler ve özellikleri farklı farklıdır. Bu nedenle besinleri 6 grupta inceleyebiliriz. Bunlar;
Vücut için 1. Derecede enerji kaynağıdır.Vücudun ihtiyaç duyduğu enerji ilk olarak karbonhidratlardan karşılanır.Karbonhidratlar vücut için gerekli olan temel besindir. Tahıl ürünlerinde, makarna, pilav, ekmek, patates, tatlılarda, meyvelerde ve hamur işlerinde bol miktarda bulunur. Fazla karbonhidratlı besinler tüketilirse vücudumuzda yağa dönüşerek depo edilir. Karbonhidrat içeren maddelere iyot çözeltisi (tentürdiyot) damlatıldığında rengi mavi–mor renk olur.
Enerji verici besin maddesidir. En fazla enerjiyi yağlar verir. Kullanım sırası karbonhidratlardan sonradır. Fazla besin aldığımızda yağ olarak depo edilir. Fazlalık yağlar karın bölgesinde depo edilir. Yağlar vücudun korunmasını ve sıcak tutulmasını da sağlar. Ayrıca kış uykusuna yatan canlıların besin ihtiyacı depolanan yağlardan karşılanır. Bitkilerde tohumlarda bulunur, zeytin, susam, soya, ceviz, fındık, mısır, ayçiçeğinde bol miktarda vardır. Hayvansal yağlarda bulunmaktadır. Tereyağ, kuyruk yağı bu çeşittir.
Bir besinde yağ olduğunu anlamak için, beyaz kağıda sürülmelidir. Kağıdın şeffaflaşması besin içinde yağ olduğunu gösterir.
Büyüme, gelişme, yaraların iyileşmesi, vücudun mikroplara karşı direnci için protein kullanılır. Yapıcı ve onarıcı besinlerdir. Zorunlu olmadıkça enerji verici olarak kullanılmazlar.
Bir besinde protein olduğunu anlamak için biüret damlatılırsa mavi–mor renk alır. Protein, nitrik asit ya da Lügol çözeltisi ile ısıtıldığında rengi sarı olur.
Et, süt, yumurta, tavuk ve balık protein bakımından zengin hayvansal besinlerdir. Tahıllar (buğday, arpa, çavdar, yulaf vb.), baklagiller (fasulye, nohut, mercimek, bezelye vb.) ve kuru yemişlerde de bol miktarda protein bulunur. Bebeklik ve çocukluk döneminde protein yeterli alınmazsa büyüme durabilir. Protein saç ve tırnağın uzamasını sağlar.
Vücudumuzda enerji verme kapasitesine göre:
Yağlar ⇒Proteinler ⇒karbonhidratlar
şeklinde dizilirken enerji verme sırasına göre:
Karbonhidratlar ⇒ Yağlar ⇒ Proteinler
Şeklinde bir dizilim gerçekleşir.
Vücutta düzenleyici olarak görev yaparlar. Hastalıklara karşı koruyucudur. Büyümede görev alırlar.
A Vitamini: Yumurta, karaciğer, baklagiller, ceviz, mantar, süt ürünlerinde, havuç, domates, balık, et ve yeşil sebzelerde bulunur. Büyümeye yardım eder, gece körlüğünü önler.
B Vitamini: Tahıl ürünlerinde, süt ve ürünlerinde, et, balık, tavuk, yeşil sebzelerde bulunur. Beriberi (sinir iltihaplanması), kansızlık, görme bozukluğu, deri hastalıklarını önler. Hafızayı güçlendirir, sinirlerin faaliyetlerini düzenler.
C Vitamini: Turunçgiller, çilek, domates, soğan, kuşburnu, patateste bulunur. Vücudun direncini artırır, onarımını sağlar. İskorpit (diş eti kanaması), grip, nezle hastalıklarını önler.
D Vitamini: Balık yağı, tereyağ, karaciğer, süt ve ürünlerinde, yumurtada bulunur. Kemiklerimizi ve dişlerimizi sağlamlaştırır, Raşitizim (Kemiğin sertleşmemesi) hastalığını önler.
E Vitamini: Yeşil bitkiler, tahıllar, et, süt ve ürünlerinde, karaciğer, bitkisel yağlarda bulunur. Üreme, büyüme ve gelişmede etkilidir. Kısırlığı önler. Yaşlanmayı geciktirir, cildi korur.
K Vitamini: Yeşil bitkiler, karaciğer, balık, ıspanak, baklagiller, süt ve yumurtada bulunur. Kanın pıhtılaşmasını sağlar.
Besinlerdeki vitamin kaybının önlemesi için uygun koşullarda saklanmalıdır. Sebze ve meyveler çiğ ve taze olarak tüketilmelidir.
Bütün besinlerde bulunur. Kemiklerin ve dişlerin güçlendirir. Kanın oluşmasını ve kasların çalışması sağlar.Düzenleyici olarak görev yapar.
Bazı minerallerin bulunduğu yerler ve görevleri aşağıda belirtilmiştir.
| Mineral Adı | Bulunduğu Besinler | Görevi |
| Demir | Kırmızı et, tahıl, yumurta sarısı, yeşil sebzeler | Bağışıklık sistemini güçlendirir, kanda oksijenin taşınmasını sağlar |
| Fosfor | Proteince zengin besin maddelerinde bulunur | Kas ve kemik gelişimini sağlar, hücre içinde enerji üretimini sağlar |
| Çinko | Et süt deniz ürünleri ve baklagillerde bulunur | Büyümeye ve gelişmeye yardımcı olur. Bağışıklık sistemini güçlendirir. |
| İyot | Deniz ürünleri yeşil sebzeler | Beyin ve sinir sisteminin düzenli çalışmasını sağlar. Büyümeyi sağlar |
| Potasyum | Meyve sebzelerde bulunur | Vücutta su ve mineral dengesini sağlar. |
| Sodyum | Tuzda, kırmızı et, maden suyunda bulunur | Vücutta su dengesinin korur, sinir sisteminin sağlığının korunmasını sağlar |
| Kalsiyum | Süt ve süt ürünlerinde yeşil yapraklı sebzelerde bulunur | Kemik ve dişlerin oluşumunu sağlar. Kanın pıhtılaşması için gereklidir. |
| Magnezyum | Badem fıstık fındık ceviz yeşil yapraklı sebzeler ve tahıllarda bulunur | Sinir sisteminin çalışması için gereklidir.Kemik ve diş sağlığını korur. |
| Klor | Sofra tuzu ve suda bulunur | Su dengesini sağlar, kilo kaybını önler |
Bütün besinlerde bulunur. Vücudumuzun yaklaşık % 75’i sudur. Besinlerin sindiriminde, iletiminde ve boşaltımda kullanılır. Düzenleyici olarak görev yapar. Günde en az iki litre su içmeliyiz.
Bir besinin hangi besin içeriğine ait olduğu tayin edilirken “Hangi madde fazla ise” o besin gurubuna dahil edilir.Örneğin et protein bakımından zengin olduğundan protein içerikli besin gurubuna dahil edilir.
Vücudumuzun ihtiyacı olan besinleri sağlıklı olarak karşılanmasına dengeli beslenme denir. Dengeli beslenmenin diğer adı da diyettir. Yeterli ve dengeli beslenme et, süt, tahıl, sebze-meyve gurubu besinlerden yeterli miktarda tüketilmesi ile olur. Dengesiz ve aşırı beslenme, hareketsiz yaşam aşırı kilo almaya sebep olur. Aşırı kilo obezite hastalığına neden olur. Besin maddelerinden bazı gurupların az ya da hiç alınmamasına perhiz denir.
Besin piramidi bize hangi besinlerden ne kadar yememiz gerektiğini anlatmaktadır.
1. Basamak: En fazla tüketilmesi gerekenler tahıl ve ürünlerinin oluşturduğu besinlerdir.
2. Basamak: Meyve ve sebzelerden yemeliyiz.
3.Basamak: Et ve süt ürünlerinden tüketmeliyiz.
4.Basamak: En az tüketmemiz gereken besinler yağlar ve tatlılardır.
Dengeli beslenmenin insan sağlığına etkileri nelerdir?
Besin tüketiminde şu hususlara dikkat edilmelidir.
1. Taze olmalıdır. Bayat besinler zehirlenmeye sebep olabilir.
2. Uygun ortamlarda ( Buzdolabı, dondurucu ) saklanmalıdır.
3. Son kullanma tarihi geçmemelidir.
4. TSE belgesi ve Tarım ve Köy işleri Bakanlığı’nın izni olmalıdır. TSE belgesi ürünün standartlara uygun olduğunu ve kalite kontrolü yapıldığını gösterir.
5. Sebze ve meyveleri yemeden önce iyice yıkanmalıdır.
6. Hazır gıdalar kullanırken dikkatli olunmalıdır. İçerisinde koruyucu, renklendirici, tatlandırıcı katkı maddeleri bulunmaktadır. Katkı maddeleri kimyasal madde olduğu için zararlıdır. Fazla miktarda alınması alerji, kanser gibi hastalıklara sebep olmaktadır.
7. Alo 174 gıda hattı besinlerle ilgili herhangi bir problem olduğunda başvurulacak merkezdir.
* Yiyecekleri cazip hale getirmek için gıda boyası, tatlandırıcı maddeler kullanılır. Koruyucu maddeler katılarak gıdaların raf ömrü uzatılmıştır.
* Meyveli yoğurt, hazır çorba, dondurulmuş gıda gelişen teknoloji ile yaşamımıza girmiştir.
Sigara ve alkol bağımlılığa neden olan alışkanlıklardır. İnsanlar, sigara ve alkol kullanmaya alıştıklarında bunlardan kurtulmakta oldukça zorlanırlar.
Sigaranın içinde karbonmonoksit, katran, nikotin gibi yaklaşık 4000 tane zararlı madde vardır. Bu maddeler insanı hasta eder. Sigara en çok akciğere zarar verir.
1.Solunum yollarını tahriş ederek bronşit ve astım gibi hastalıklara,
2.Akciğer ve gırtlak kanserlerine,
3.Kalp ve damar hastalıklarına,
4.Mide hastalıkları ve sindirim bozukluklarına neden olur.
5.Ağız kokusu, diş hastalıkları, deride bozulma, tat ve koku alma bozukluklarına neden olur.
Yapılan araştırmalar sigaranın insan ömrünü azalttığını göstermiştir. Sigara içenler, yalnızca kendilerine değil, çevrelerindeki insanlara da zarar verirler. Sigaradan çıkan dumanlar havayı, atılan kül ve izmaritler de çevreyi kirletir. Sigara almak için harcanan paralar hem kişilere hem de ülke ekonomisine zarar verir.
Sigara içmediği halde, sigara dumanını soluyan kalan kişilere pasif içici denir. Pasif içiciler sigara içenler gibi sigaradan zarar görürler. Bebekler ve çocuklar sigara dumanından daha çok zarar görmektedirler. Pasif içicilerde nefes darlığı, öksürük ve boğazda yanma rahatsızlıkları görülür. Pasif içiciliğin önlenmesi amacıyla kapalı ortamlarda sigara içilmesi yasaklanmıştır.
Alo 171 sigara bırakma hattı, sigarayı bırakmak isteyenlere yardımcı olmaktadır.
1.Alkollü kişiler yürümede ve konuşmada zorluk çekerler.
2.Alkollü kişiler kendilerini kontrol edemez, davranışlarıyla çevrelerini rahatsız ederler.
3.Alkollü araç kullanan sürücüler, trafik kazalarına neden olurlar.
4.Sürekli alkol kullanan insanların karaciğer, mide, bağırsakları kalp, beyin ve sinirleri zarar görür.
5.Alkol kullanımı aile ve ülke ekonomisine de zarar verir.
Alkol bağımlılık yapar. Alkol bağımlılığı bir hastalıktır. Kurtulmak için tedavi görmek gerekir. Alkol en çok karaciğere zarar verir.
1.Sigara ve alkol kullanımına özenmemeliyiz.
2.Sigara ve alkol içilen ortamlardan uzak durmalıyız.
3.”Bir kere içsen bağımlı olmazsın.” gibi sözlere aldanmamalıyız.
1. Sigara ve alkol kullanmamalıyız.
2. Sigara içilen ortamlardan uzak durmalıyız.
3. Düzenli spor yapmalıyız.
Spor, vücudumuzun dayanıklılığını artırır. Böylece sağlıklı ve dinç kalırız.
